Policja zwalcza przestępczość motywowaną uprzedzeniami (z nienawiści)

W polskim systemie prawnym nie funkcjonuje definicja przestępstwa z nienawiści, choć jest bogate orzecznictwo sądów krajowych i międzynarodowych. Ponadto, w praktyce organy ścigania posiłkują się definicją Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR) – Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), które określa je jako każde przestępstwo natury kryminalnej, wymierzone w ludzi i ich mienie, w wyniku którego ofiara lub inny cel przestępstwa są dobierane ze względu na ich faktyczne bądź domniemane powiązanie lub udzielanie wsparcia grupie wyróżnianej na podstawie cech charakterystycznych wspólnych dla jej członków, takich jak faktyczna lub domniemana rasa, narodowość lub pochodzenie etniczne, język, kolor skóry, religia, płeć, wiek, niepełnosprawność fizyczna lub psychiczna, orientacja seksualna lub inne podobne cechy.

Już w wytycznych z dnia 26 lutego 2014 r. Prokuratora Generalnego w zakresie prowadzenia postępowań o przestępstwa z nienawiści, wskazano, że przestępstwo z tej kategorii jest popełnione na szkodę grupy osób albo poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej albo ze względu na jej bezwyznaniowość, niezależnie od kwalifikacji prawnej czynu zabronionego. 

Przestępstwo na tle nienawiści, wyróżnia się tym, że sprawca popełnia je kierując się konkretną motywacją-uprzedzeniem. Przestępstwa z nienawiści są przejawem dyskryminacji i naruszeniem podstawowych praw człowieka. Przepisy penalizujące czyny, w których zachowanie sprawcy bezpośrednio motywowane jest nienawiścią znajdują się głównie w Kodeksie karnym w Rozdziale XVI – Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne i w Rozdziale XXXII – Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu. Do przestępstw, w których ustawodawca wprowadził katalog cech chronionych takich jak: pochodzenie, rasa, narodowość, wyznanie religijne, poglądy polityczne itd. zaliczamy:

•    art. 117 § 1 k.k. (publiczne nawoływanie do wszczęcia wojny napastniczej lub publiczne pochwalanie wszczęcia lub prowadzenia takiej wojny) 
•    art. 118 k.k. (eksterminacja)
•    art. 118 a k.k. (zamach przeciwko ludności) 
•    art. 119 § 1 k.k. (przemoc i groźba bezprawna)
•    art. 126 a k.k. (publiczne pochwalanie przestępstw z art.118 k.k., art.118a k.k., 119§ 1 k.k., art.120-125 k.k. lub nawoływanie do ich popełnienia)
•    art. 126 b k.k.  (niedopełnienie obowiązku należytej kontroli)
•    art. 133 k.k. (znieważenie narodu polskiego)
•    art. 137 § 2 k.k. (publiczne niszczenie na terytorium RP godła, sztandaru, chorągwi państwa polskiego lub państwa obcego)
•    art. 194 k.k. ( ograniczenie w prawach)
•    art. 195 k.k. (przeszkadzanie aktom religijnym)
•    art. 196 k.k. (obraza uczuć religijnych)
•    art. 256 k.k. (propagowanie faszyzmu i totalitaryzmu)
•    art. 255 § 1a k.k. (propagowanie ideologii faszystowskiej, komunistycznej, lub użycia przemocy w celu wpłynięcia na życie polityczne, społeczne)
•    art. 257 k.k. (znieważenie grupy lub osoby, naruszenie nietykalności cielesnej)

Poza wyżej wskazanymi, przestępstwa z nienawiści mogą być także kwalifikowane w oparciu o inne przepisy, np.: znieważenie (art. 216 k.k.), naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.), kierowanie gróźb karalnych (art. 190 k.k.), przemoc (art. 191 k.k.), uszkodzenie ciała (art. 157 k.k.), pobicie (art. 158 k.k.), udaremnienie lub rozpraszanie zgromadzenia lub zebrania (art. 260 k.k.), wymuszenie rozbójnicze (art. 282 k.k.), rozbój (art. 280 k.k.), zniszczenie mienia (art. 288 k.k.). 

W polskim prawie karnym mowa nienawiści i hejt nie są bezpośrednio penalizowane, niemniej, tego typu zachowania mogą wyczerpywać znamiona przestępstw zniesławienia (art.212 k.k.) lub znieważenia innej osoby (art.216 k.k.). 

Przy wyżej wymienionych czynach zabronionych istotna jest motywacja sprawcy, która musi ujawnić się przed lub w trakcie popełniania przestępstwa. Powinna ona wskazywać na fakt, że sprawca „wybrał” swoją ofiarę kierując się cechami chronionymi. Są to podstawowe lub rdzenne cechy wspólne dla danej grupy społecznej, tj. rasa, religia, pochodzenie etniczne, język, orientacja seksualna lub tożsamość płciowa. 

Niezwykle ważne jest, aby na etapie postępowania przygotowawczego ustalić i udokumentować, że sprawca, uzewnętrzniał swój negatywny stosunek do określonej grupy osób, z której wywodzi się pokrzywdzony lub przypuszczał, że jest z nią związany.

Co istotne, w dniu 16 kwietnia 2022 r. weszła w życie Ustawa z dnia 13 kwietnia 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach w zakresie przeciwdziałania wspieraniu agresji na Ukrainę oraz służących ochronie bezpieczeństwa narodowego wprowadzająca liczne sankcje. W art. 16 ww. ustawy wprowadzono odpowiedzialność karną za stosowanie, używanie lub propagowanie symboli lub nazw wspierających agresję Federacji Rosyjskiej na Ukrainę, przy czym przestępstwo to, zagrożone jest grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. 

W toku postępowania przygotowawczego, istotne są ustalenia w zakresie kontekstu zastosowania, używania lub propagowania symboli lub nazw przez sprawcę, jego zachowanie (zarówno werbalne jak i niewerbalne) oraz zamiar. Co ważne, obowiązuje zasada, że każde przestępstwo, gdzie motywacja sprawcy obejmuje uprzedzenia jest traktowane jako przestępstwo z nienawiści.

Uwzględniając szczególny charakter i wagę tego zjawiska wprowadzono w Policji od 1 stycznia 2015 r. monitoring przestępstw z nienawiści. W tym celu ustanowiony został koordynator krajowy, a w komendach wojewódzkich/Stołecznej Policji powołani są koordynatorzy wojewódzcy, którzy monitorują postępowania przygotowawcze w zakresie przestępstw motywowanych uprzedzeniami. Co istotne, gromadzone przez nich dane poddawane są analizie i wykorzystywane m.in. do rozpoznawania skali zjawiska, sposobów działania sprawców oraz do określenia potrzeb szkoleniowych funkcjonariuszy Policji. Ponadto postępowania te znajdują się pod ścisłym nadzorem prokuratury. 

BKS KGP